Off-road naar een betere wereld

Barend van Hoek, potlood op papier, 2012

De huidige malaise op financieel-economisch, ecologisch en sociaal terrein vraagt om een andere manier van inrichten van de samenleving. Promovendi Martin Bakker en Frank van Empel hebben zo’n soort manier beschreven in de thesis Allemaal Winnen, duurzame regionale ontwikkeling.

Caro Sicking voor Ecolutie

Kort gezegd: in een Allemaal Winnen samenleving werken mensen samen aan een betere wereld, niet ten koste van elkaar, noch door uitputting van natuurlijke hulpbronnen, maar door op basis van gezamenlijk verwoorde principes oplossingen te zoeken en ook uit te voeren waar iedereen beter van wordt. Het klinkt als een utopie en dat is het ook. Echter deze utopie wordt geladen met werkwijzen en begrippen die het pad plaveien en ons dichter bij een wereld brengen waarin we willen leven. Een wereld zonder verliezers.

De thesis brengt theorie en praktijk bij elkaar. Martin Bakker werkte gedurende het onderzoek als beleidsambtenaar bij de directie Ecologie van de provincie Noord-Brabant en begeleidde en voerde menig project, proeftuin en experiment uit om in deze regio de ontwikkeling van mens, natuur en economie te stimuleren. Frank van Empel, schrijver en denker, was als zodanig bij een groot aantal veldoefeningen betrokken en studeerde op een filosofie, een groter kader of zo men wil verhaal, om de experimenten in te bedden, resultaten te meten en te zoeken naar algemene begrippen om een succesvol project op te schalen. Want, zo begint het boek, dit proefschrift komt voort uit onvermogen, onvermogen van regionale overheden om tot echte duurzame verbeteringen te komen die de leefbaarheid, gezondheid, veiligheid en (bio)diversiteit van het gebied en de mensen die daar wonen te vergroten.

Al vrij snel wordt het begrip ‘duurzame ontwikkeling’ vervangen door een nieuwe term: Ecolutie. De auteurs doen dit in navolging van Jacques Derrida die stelt dat ook woorden sleets worden en toe kunnen zijn aan vervanging. Het woord duurzaam is zo’n woord. Politici en bedrijven gebruiken het als stoplap, als raamversiering en er verandert niets. Ecolutie is het bijstere spoor, de weg die door de chaos leidt naar een hoger niveau van ecologie, economie en sociaal-culturele weefsels van een samenleving.

Langs vele filosofen en denkers, door een woud van experimenten, mislukkingen en mislukkingen, opstaan, verder gaan en weer niet slagen, leidt Allemaal Winnen ons naar een praktisch toepasbare matrix die als kompas kan dienen om het bijstere spoor Ecolutie te vinden, te beginnen met de aanwijzing: U bevindt zich hier.

De horizontale as van de matrix bestaat uit fasen: destructie – deconstructie – constructie. Iedere ontwikkeling doorloopt deze fasen, voortdurend en steeds opnieuw. Dat is het patroon van veranderingen die zich gewenst en ongewenst voltrekken.

Op de verticale as staan de zogenoemde oplossingsclusters: gedrag – technologie – besluitvorming.

Deze matrix wordt gevuld met concepten. Ook hier is verandering het sleutelwoord. Concepten kunnen variëren door de tijd en op verschillende plaatsen. Er zijn zeven criteria vastgesteld waar aan een concept dient te voldoen om te leiden naar een duurzame ontwikkeling.

Democratie kan zo’n concept zijn en zal zich bevinden in het oplossingscluster besluitvorming. Het zal niemand moeite kosten om zich voor te stellen wanneer een land of regio zich in de destructie fase bevindt: dictatuur. Waar een dictator heerst, is geen duurzame ontwikkeling mogelijk. Gedrag en technologie (waartoe ook procedures behoren) vervallen in een dergelijke maatschappij ook snel tot destructie. Denk aan (internet)censuur, corruptie en aan berusting door de onderdrukten. Dat laatste valt onder het cluster gedrag. Mensen die berusten, nemen het heft niet in eigen hand. Sommigen besluiten tot reframing, door zich te verzetten of door te migreren (vluchten). Zij zijn de dapperen die zelf in de deconstructie fase belanden. Maar zodra ze met velen zijn en een omslagpunt (tipping point) bereikt wordt, werpt die massa de dictator omver en is er zicht op constructie. Iets dergelijks heeft zich voorgedaan in het Midden Oosten en is nog steeds in volle gang.

Een uitstekend voorbeeld van de voortdurende verandering die samenlevingen doorlopen is de Industriële Revolutie, begin vorige eeuw. Nadat automatisering van productieprocessen zich had voltrokken en de arbeider geëmancipeerd raakte, zowel in stem, opleiding, gezondheid als in welvaart, vielen we van de constructiefase rap naar destructie. We geraakten in een olieverslaafd tijdperk waar natuurlijke hulpbronnen alsmaar schaarser worden, waar klimaatverandering grote groepen mensen dakloos maakt door extreme natuurverschijnselen en waar voedselcrises aan de orde van de dag zijn, ondanks het feit dat de wereld meer voedsel produceert dan ooit te voren.

De Allemaal Winnen matrix en het nieuwe begrippenkader waarvan Ecolutie er één is, worden aangevuld met een werkwijze die haar nut heeft bewezen in de regio Noord-Brabant: verkennen – experimenteren – opschalen. Vooral dat laatste blijkt echter nog steeds weerbarstig. Daarvoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen, maar ook oplossingen te vinden die in het lijvige boekwerk besproken worden.

Uiteindelijk, zo concluderen de auteurs, is iedere samenleving (groot of klein) het resultaat van de optelsom van de vrijheden en verantwoordelijkheden van elk individu. Een groep individuen die samenwerkt en gedrag, technologie (innovaties) en besluitvorming toepast waarbij allen gelijkwaardig zijn, maar tevens zijn aan te spreken op hun daden, zo’n groep kan zichzelf organiseren en issues die zich voordoen oplossen. Een dergelijke community wordt aangeduid als een Joint Effort Society, waarbij alle leden naar vermogen bijdragen aan het geheel en vruchten plukken van het geheel. Voor het nemen van besluiten met alle belanghebbenden samen zijn methodes en technieken zoals de in Harvard ontwikkelde Mutual Gains Approach. Dit is een vorm van directe democratie die met name bij gebiedsontwikkeling tot goede resultaten kan leiden.

Allemaal Winnen beschrijft systemen, zoals de huidige complexiteit waarbinnen wij leven. De wereld bestaat in toenemende mate uit netwerken, in feite open systemen. Door de groei van het Internetgebruik en de daarop draaiende sociale media, verspreiden netwerken zich virtueel als rizomen oftewel wortelstokken. Deze metafoor komt van Gilles Deleuze en Felix Guatarri die beschrijven hoe een netwerk ondergronds doorgroeit, en zich niets aantrekt van de tuinman die zich een ongeluk wiedt. De sociale media hebben het vermogen om machtlozen bijeen te brengen, informatie te verschaffen en een stem te geven. Dit fenomeen maakt centrale sturing steeds minder effectief, terwijl bijvoorbeeld ten tijde van de Industriële Revolutie een begrip als Operational Excellence dat top-down bevelstructuren inhoudt, wel steekhoudend was, want de productiviteit verhoogde en daarmee de welvaart.

Ingrijpen in een systeem is vooral ingewikkeld omdat dat systeem bestaat uit subsystemen en verbonden is met andere systemen en een ingreep op één plek leidt tot onvoorziene gebeurtenissen elders. Dat verleidt de auteurs ertoe om Donella Meadows van de Club van Rome aan te halen: Men kan slechts dansen met systemen, met heel je menszijn en je intuïtie. Systemen hebben bovendien de neiging om te verkalken en zichzelf in stand te houden. De bureaucratie in onze landen is daar een perfect voorbeeld van.

Daarom, en hiermee komen we aan het einde van dit artikel, is voortdurende ontregeling nodig. Een wildcard die anders kijkt en doet dan de mainstream, die de boel opschudt en op z’n kop zet, wanorde creëert en chaos toe laat, is onontbeerlijk in ieder gezelschap, of het nu een politiek toneel is, het hoofdkantoor van een multinational of een buurt waar mensen besluiten om samen energie op te wekken met een windmolen. Deconstructie, de middelste fase op de horizontale as van de Allemaal Winnen matrix, voorkomt aderverkalking en houdt flexibel.

Allemaal Winnen pleit voor verschil en variatie, voor een ethisch reveil. Anders omgaan met migranten, ze verwelkomen in plaats van afstoten. Voor het steeds opnieuw inzetten van de dialoog met elkaar, voortdurend leren en innoveren, voor vrede, voor een gezonde en leefbare planeet en voor individuele ontplooiing, vrijheid en verantwoordelijkheid, zodat de individuen samen een verhaal kunnen schrijven waar ze zich achter scharen en naar gedragen. Gewoon omdat ze dat willen, omdat ze ervan overtuigd zijn dat in een competitieve samenleving er per saldo niets gewonnen wordt: de een wint – de ander verliest en de som is nul.

Allemaal Winnen ISBN 978.94.90665.043 

Voor ‘who travels light’ is er een e-versie, ISBN 978.94.90.665.050

Voor wie geen leesbeest is: de korte, populaire versie met tekeningen van Barend van Hoek, klik hier

Dit vind je misschien ook leuk...